Heraanleg van Zandberg gaat in april van start

In het voorjaar van 2022 zullen de werken starten voor de heraanleg van de Zandberg. In het kader van het klimaatbeleid wordt het plein vergroend en de infiltratie van regenwater vergroot. Ook de pomp uit 1810 in het midden van het plein wordt in ere hersteld en zal opnieuw water geven.

Een grondige renovatie van het monument en de leidingen zal ervoor zorgen dat de pomp opnieuw water kan geven. De waterput waarop de pomp is gebouwd, is al terug te vinden op kaarten uit de 14de eeuw.

Fractievoorzitter Stijn De Roo stelde hierover enkele schriftelijke vragen aan bevoegd schepen Watteeuw. Hieronder kan u de integrale vragen en antwoorden lezen:

1. Wat is de concrete planning en timing van de werken?

"De werken namen een aanvang met het archeologisch onderzoek in september vorig jaar. De effectieve wegen en rioleringswerken starten in april 2022 en zouden volgens huidige inschatting duren tot eind 2022."

1. Wanneer zal het monument terug geplaatst worden op het plein, wat is daar de planning en timing van?

"Als de wegen- en rioleringswerken volgens de planning worden afgerond, zal de pomp in het voorjaar 2023 worden teruggeplaatst."

1. De pomp wordt ook wel eens “de pomp van Napoleon” genoemd. Hoe staat de schepen tegenover het idee om Gentenaars te informeren over de geschiedenis van deze pomp en hoe ze aan haar bijnaam komt, bijvoorbeeld via een bord met uitleg en/of een online vermelding?

"Stad Gent heeft een uitgebreid en rijk historisch patrimonium en het is daarom helaas niet mogelijk om bij elk van deze monumenten een apart bordje te voorzien. Het plaatsen van (solitaire) borden met informatie vraagt op langere termijn ook bijkomend onderhoud en beheer. Borden kunnen ook de vrije doorgang beperken/belemmeren. Bij tijdelijke evenementen dreigen ze te worden weggenomen, wat tot verhoogde slijtage leidt. Mogelijks kan dit eventueel met een klein plaatje en een bijpassende QR code om rechtstreeks naar de informatie te gaan, zoals deze nu onder meer op de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed beschikbaar is."

1. Voorafgaand werd er een archeologisch onderzoek gevoerd. Wat zijn de resultaten van dit onderzoek? Heeft men nog resten van de middeleeuwse straatopbouw teruggevonden?

"De Zandberg situeert zich in het historisch centrum van Gent, net buiten de 9de-10de-eeuwse portus en binnen de 12de-eeuwse stadsomwalling. In de onmiddellijke omgeving kwamen al op diverse sites tal van materiële relicten aan het licht van het pre-stedelijke Gent.

Het programma van maatregelen bij de archeologienota Gent, Zandberg (2020A474) voor de herinrichting van de Zandberg stipuleerde een werfbegeleiding (2021I51) op het traject van de nieuw te plaatsen riolering. De onderzoeksvragen en verwachtingen waren gebaseerd op de resultaten van het vooronderzoek uit 2019 (2019G275), gericht op de oorspronkelijke topografie van de Zandberg en het gebruik van dit eeuwenoude ‘openbaar domein’.

Vooraf aan de eigenlijke heraanleg van de Zandberg werden binnen het traject 4 zones uitgekozen voor het verzamelen van zoveel mogelijk archeologische gegevens. De eerste zone (werkput 1 t.e.m. 5) bevond zich in het zuiden van het plein, bovenaan de helling van de Zandberg. Een tweede zone omvatte werkput 6, ten westen van het plein, centraal op de te onderzoeken flank. Een derde zone met werkput 7 zat ter hoogte van de Koningstraat en een vierde met werkput 8 zat in de Onderstraat, onderaan de helling.

De stratigrafie, verschillende wegniveaus en resultaten van het onderzoek in 2021 geven ons een beter inzicht in de historiek van de Zandberg. De oudste sporen zijn vermoedelijk aangesneden in de Onderstraat (werkput 8) waarbij een bruingrijs mokkakleurig zandpakket - boven op de moederbodem - door middel van zeefstalen uitvoerig werd bemonsterd. De kleur en samenstelling deed vermoeden dat het om een vroegmiddeleeuwse cultuurlaag gaat. Deze cultuurlaag werd ook al bij de recente opgravingen op het Sint-Baafsplein, het Emile Braunplein, de Botermarkt en de Belfortstraat vastgesteld. Het is nog afwachten of het verzamelde materiaal uit deze laag deze hypothese zal bevestigen.

Op het plein zelf werden de sporen van zandwinningskuilen, hoofdzakelijk opgevuld met 12de-eeuws afval, vastgesteld. Dit betekent dat er voorafgaand aan het gebruik van het projectgebied als openbare ruimte er zuivere zavel werd ontgonnen door middel van grote getrapte kuilen. Zo werd zand gebruikt als aanvulling bij kalk om kalkmortel te maken. Deze mortel diende voor de talrijke bouwcampagnes die op dat moment in een opbouw zijnde stad startten. Ook is zand tijdens deze periode gekend als verschraling in kleipasta voor aardewerk. Omdat het gewonnen zand zuiver moest zijn voor de diverse toepassingen, werden deze putten meestal diep uitgegraven, zodat het zuivere zand van de moederbodem kon worden gebruikt.

De opvallendste sporen dateren echter uit de periode na het zandwinnen. Zowel op het plein, als in de Koningstraat en de Onderstraat werden opeenvolgende wegniveaus aangetroffen. De meest volledige sequentie werd in de Koningstraat (werkput 7) opgetekend. Bovenop een dik bruinzwart organisch zandig pakket zat een houten wegdek. Dit niveau bestond uit grote zware rechthoekige balken en planken die steunden op verticale aangepunte paaltjes. Een afboording doet vermoeden dat niet de volledige straatbreedte voorzien was van een houten wegdek, maar enkel een strook langsheen de westelijke huizenrij. Daar bovenop lag een laag met heel wat organisch afval.

Het daaropvolgende houten wegniveau kende een totaal andere opbouw en bestond uit liggende dikke takken/paaltjes. Dit wegniveau omvatte dit keer vermoedelijk wel de totale breedte van de straat. Opnieuw zorgden verticale houten paaltjes voor de nodige steun. Bovenop lag een laag onregelmatige brokken Doornikse kalksteen om het geheel te egaliseren en te verstevigen. Opnieuw lag bovenop het wegdek zand vermengd met organisch materiaal.

Hierop lag een laatste straatniveau van onregelmatige fragmenten Doornikse kalksteen. In tegenstelling tot de houten voorgangers kon dit natuurstenen niveau ook hogerop op de Zandberg worden vastgesteld.

De opeenvolging van historische wegdekken zijn een eerste aanduiding van het gebruik van de locatie van de Zandberg als openbare ruimte. Opvallend was het noemenswaardige niveauverschil dat deze verschillende wegdekken overbrugden. Tussen het oudste en het huidige wegdek werd ca. 1,50 m opgehoogd, wat ongetwijfeld gevolgen moet gehad hebben op de toegang tot de kelders en/of gelijkgrondse niveaus van in de buurt gekende patriciërswoningen (Steen S229, Zandberg 7).

Bovenaan de helling, in het zuidelijke deel van het projectgebied, kon een voormalige rooilijn (en enkele dwarsmuren) opgetekend worden van het westelijke huizenblok (hoek Hoogpoort-Zandberg). Aan de afmetingen van de gebruikte bakstenen (29/30 x 14/14,5 x 7/7,5 cm) af te lezen moet deze zeker dateren uit de 14de eeuw. Hoewel de cartografie geen aanwijzingen geeft voor een verplaatsing van de rooilijn, moet de huidige doorgang een 17de-eeuwse creatie zijn, af te lezen van de huidige gevelrij en de iconografie. De gigantische puinkuilen die in deze zone teruggevonden zijn, moeten waarschijnlijk aan de afbraak van de panden op de oude rooilijn worden gerelateerd.

Tot slot werd tijdens de archeologische campagne de gekende pomp met waterput op de Zandberg onderzocht. Op de oudste cartografische bron van Gent, Het Panoramisch Gezicht op Gent (1534) (bewaard in het STAM), is de huidige vorm van de Zandberg als plein reeds herkenbaar in het toenmalige stadsweefsel. Centraal staat op deze cartografische bron op het plein een publieke waterput afgebeeld.

Na onderzoek in de oudst bewaarde stadsrekeningen voor de periode 1322-1420 bleken slechts zes publieke (water)putten vermeld: op de Zandberg, op de Kalandeberg, bij het Belfort, achter de hal (de oude wolhal aan de Plaetse?), aan de Kwaadham en bij het Geraard de Duivelsteen.

Tijdens het beperkte onderzoek, voorafgaand aan het verwijderen van de pomp voor restauratie is gebleken, dat deze ondergronds inderdaad in verbinding staat met een waterput net ten noorden van het monument.

Omwille van de waardevolle resultaten zullen de archeologen van de stad Gent tijdens de geplande rioleringswerken van de Zandberg in de hierboven aangegeven relevante archeologische zones verder opvolgen."